Battani

Başlatan Tekyürek, 25 Ekim 2014, 01:44:43

« önceki - sonraki »

0 Üyeler ve 1 Ziyaretçi konuyu incelemekte.





Astronomide Bir Öncü:El Battânî





El-Battânî,  Harran’ın1 Battân kasabasında doğdu (859â€"929). Asıl adı Muhammet bin  Cabir bin Sinan er-Rakki el-Harranî’dir. Ebu Abdullah künyesi ve Battânî  ismiyle meşhur olmuştur. Dünyanın gelmiş geçmiş en meşhur 20  astronomundan biri kabul edilir.





Battânî, ilimdeki gâyesini şu  esas üzerine bina eder: “İnsan, Allah’ın (cc) varlığını, birliğini,  kudretini ve eserlerinin mükemmelliğini başta astronomi olmak üzere,  ilimler sayesinde öğrenebilir. Meselâ şu görünen yıldızlar, üstünde  yaşadığımız bu dünya ve dünyanın hareketleri Allah’ın (cc) varlık ve  birliğinin açık bir delilidir.”

 

Güneş sistemini tespiti

Battânî’nin çalışmalarının tamamı astronomiyle  ilgilidir. Battânî bugünkü Halep’in 160 km doğusunda Fırat nehri  kıyısındaki Rakka şehrinde bir rasathane (gözlem evi) yapmış; Güneş ve  Ay’ın görünür çaplarında yıl boyunca meydana gelen değişiklikleri  ölçmede, önceki ilim adamlarının yaptığı çalışmalara katkılarda  bulunmuş; Güneş, Ay ve gezegenlerin hareketlerini, yörüngelerini daha  doğru bir şekilde belirlemeye çalışmıştır. Güneşâ€™in Dünya’dan en uzak  bulunduğu noktadaki hareketini keşfetmiş, Dünya’nınkine göre Güneşâ€™in  yörünge eğimini ve Dünya’nın dönüş eksenindeki değişme değerlerini  bulmuştur. Kendisinden beş asır sonra gelen Kopernik’in 23° 35ı olarak  bulduğu Dünya’nın ekliptik eğimini o, 23° olarak hesaplamış, bugün  bilinen açı değerini yaklaşık yarım dakikalık bir farkla bulmayı  başarmıştır.  

Güneş ve Ay tutulmaları

Battânî, kendi geliştirdiği güneş saati  zâtü’l-halak,2 duvara tespit edilmiş büyük kadran3 ve daha sonraları  triguetum (zâtü’ş-şubeteyn) adı verilecek âlet ile, Rakka’da, bazı fezâ  hâdiselerinin yanı sıra, Güneş ve Ay tutulmalarını rasat etmiş ve elde  ettiği bilgilerle Ay ve gezegen hareketleri hakkındaki bilgileri  düzeltmiş, yeni Ay’ın görülme şartlarını tayine yarayan bir usûl  geliştirmiştir. Yaptığı gözlemlerle tam 489 yıldızı sınıflamayı  başarmıştır. Battânî, yaptığı bu son derece hassas rasatlar neticesi  güneş yılını (tropik seneyi) ilk defa 365 gün 5 saat 46 dakika 32 saniye  olarak gerçek değere çok yakın hesaplamıştır. Çağımızdaki son derece  gelişmiş teleskoplar ve ilmî hesaplamalar neticesi ise bu değer, 365 gün  5 saat 48 dakika 46 saniye olarak hesaplanmıştır.  

Kıble tayini konusundaki çalışmaları

Battânî, Müslümanlar için büyük ehemmiyet arz eden  kıble yönünün farklı coğrafyalarda hesaplanabilmesine yönelik çalışmalar  yapmıştır. Kıble doğrultusu belirlenecek yerin ve Mekke’nin boylam ve  enlemini tespit etmiş, bu ikisinin farkını alıp kıble doğrultusunu  bulmuştur. Hazırlanan cizlere, usturlablara ve rubu tahtalarına kıble  cetvellerini eklemiştir.  

Matematik, trigonometri ve diğer çalışmaları

Trigonometrinin gerçek mucidi olarak da kabul  edilen Battânî, astronomi çalışmaları sırasında matematik ve  trigonometriden faydalanmış (bu konuda “ilk” kabul edilir), küre ve  düzlem trigonometrisi üzerinde araştırmalar yapmıştır. Bilhassa  astronomik cetvel (zic) hazırlarken trigonometriyi çok iyi kullanmıştır.  

Battânî’nin keşif ve başarılarından bazıları şöyledir:

1- Matematik alanında Yunan kirişi yerine sinüsleri kullanan ilk ilim adamıdır.

2- İlk defa kotanjant kavramını geliştirmiş ve dereceli bir tablo oluşturmuştur.

3- Ay’ın boylamda ortalama hareketini tespit etmiştir

4- Güneş ve Ay’ın görünür çaplarını ölçmüştür.

5- Güneşâ€™te bir yıl, Ay’da ise bir ay zarfında gözlenen değişiklikleri hesaplamıştır.

6- Ay’ın tutulma derecesinin hesabı için çok sağlam bir metot geliştirmiştir.

7- Küre trigonometrisinin baâ€"zı problemlerini ortografik projeksiyon yardımıyla incelemiştir.

8- Dik üçgenleri inceleyerek geometrideki temel  kavramlardan sinüs, kosinüs, tanjant, kotanjant, sekant ve kosekantın  tariflerini yapan ve bunları gerçek mânâda ilk defa kullanan kişidir.

9- Gerçek astronomik cetveli (zic, yıllık) hazırlayan ilk ilim adamıdır.

10- Sıfırdan 90 dereceye kadar açıların trigonometrik değerlerini hesaplamıştır.

11- Cebir çözüm metotlarını trigonometrik denklemlere uygulamıştır.

12- Yukarıda bahsi geçen bütün matematik ve  trigonometri teknikleri Batı Avrupa’da 15. yüzyıldan 17. yüzyıla kadar  Kopernik, Kepler, Tycho Brahe ve Galile gibi ilim adamları tarafından da  kullanılmıştır.

Eserleri

Orta Çağ Batı dünyasında eserleri ilk defa  Lâtinceye çevrilen Müslüman ilim adamı olan Battânî, yaşadığı devrin en  önemli astronomu ve matematikçisidir. Batı, Battânî’nin astronomideki  hizmetlerinin değerini ortaya koymak adına Ay’a onun ismini vermiştir.  Ay, Ay haritalarında Albategnus (el-Battânî) olarak kaydedildiğinden,  Battânî Batı’da ‘Albategnus’ olarak şöhret bulmuştur.

1)Kitabe’l-Zic: Bir astronomi cetvelleri  kitabı olan bu eser 57 bahisten müteşekkildir. Battânî bunu yazma  sebebini, diğer ziclerde gördüğü yanlışlık ve farklılıklardan yola  çıkarak gök cisimlerinin hareketleri konusundaki teorileri iyileştirme  ve neticeleri yeni gözlemlere dayanarak geliştirme olarak açıklar. Bu  eser Battânî’nin en hacimli, en fazla bilinen ve günümüze kadar ulaşan  tek kitabıdır. Özellikle hesap ve rasatların neticelerini içine alan bir  almanak özelliğindeki bu eser yalnız İslâm dünyasında değil, Orta Çağ  Avrupa’sında ve Rönesans’ın ilk devirlerinde küre trigonometrisi  sahasında önemli bir kaynak olmuştur. Bu eserde, tespit edilmiş her  yıldızın uzaydaki yeri, yörüngesi ve hareketleri hesaplanmıştır.

Astronomi ve küre trigonometrisinin gelişmesinde  belirleyici tesiri olan bu kitap, yazılışından üç asır sonra Batı’da  anlaşılmış, 12. yüzyıldan 19. yüzyıla kadar tercüme ve şerhleri önce  Lâtinceye, sonra da İspanyolcaya çevrilmiştir.

Tycho Brahe’nin ve G.B. Ricioli’nin eserlerinde  Kitabe’l-Zic’den ne kadar çok iktibas yaptıkları, Kepler ve Galile’nin  de Battânî’nin tespitleriyle yakından ilgilendikleri bilinmektedir.  Kitabın, 20. yüzyılın başlarında Arapça aslıyla birlikte yeniden baskısı  yapılmıştır.

2) Kitâb ü Mârifeti’l-Metâlii’l-Bürûc fî mâ Beyne Erbaati’l-Felek:  Astronomiye dâir bu eserde, 12 burcun gök küresinin dörtte birindeki  doğuş noktalarından, Ay ve yıldızların doğuş yerlerinden ve Ay’ın  tutulmasından bahsedilir. Battânî’nin, boylamları 0°â€™den 36°â€™ye tekabül  eden yıldızların doğuş yerlerini gösteren cetveline benzer cetveller  bugün modern astronomide kullanılmaktadır.

3) Risâletü’n fi Tahkik-i Akdari’l-İttisalat:  Yıdızların yan yana gelme ölçülerinin araştırılmasıyla alâkalı olan bu  eserde yıldızların ışıklarını göndermeleri, enlemlerden ve küre  trigonometrisinden faydalanılarak izâh edilmektedir.

Battânî’nin astronomiyle alâkalı diğer eserleri şunlardır:

4) Risâletü’n fi Ameliyyati’t-Tercimi’d-Dakika

5) Kitab u Ta’dili’l-Kevakib

6) İlmü’n-Nücûm

7) Kitabü’n fi İlmi’l-Felek

8) Kitabün an Daireti’l-Bürüc ve’l-Kubbeti’ş- Şemsiyye

9) Muhtasarun Ii Kütübi Batlemyüsi’l-Felekiyye

10) Risâletü’n fi Mikdari’l İttisalati’l-Felekiyye

Kimler, hakkında ne dedi?

Battânî, Sâbiî Cetvelleri adıyla şöhret bulan  yıldız kataloglarını hazırlarken Avrupalılar astronomi cetvellerini  hesaplamak bir yana, Müslümanlarınkine eş rasatları bile henüz  yapamamışlardı. Battânî’nin buluşlarını, Batılılar asırlarca sonra  kullanabilmiş ve sahip çıkmıştır. Eserlerinden Batı’da çok faydalanılan  ve bir deha olarak kabul edilen Battânî, yazdığı eserlerin Lâtinceye  tercümelerinde Albategni veya Albategnus adıyla isimlendirilmiştir.

Battânî’den ve çalışmalarından haleflerinden Birûnî  takdirle söz etmekte, Sa’îde’l-Endülüsî ise, Tabakâtü’l-Ümem adlı  eserinde, Battânî’yi İslâm bilim tarihinde, yıldız ve gezegenlerin  hareketlerini doğru gözlemleyebilen bir âlim olarak gördüğünü ifade  etmiştir.

Batı dünyasında Gibbs ve Kremers gibi ünlü  oryantalistler, Battânî’de müthiş bir zekâ bulunduğunu, onun, İslâm  dünyasındaki her çeşit kültürü içine alan bir ansiklopedi gibi olduğunu  belirtmişlerdir.

Onsekizinci asrın Fransız astronomu Laland  Battânî’yi gelmiş geçmiş en büyük 20 astronom arasında sayarken, bilim  tarihçisi G. Sarton, onu çağının en büyük Müslüman astronomi âlimi  olarak kabul etmiş, bir başka bilim tarihçisi Erich Bell ise,  trigonometriye cebir ilmini uygulayan ilk bilim adamının Battânî  olduğunu kaydetmiştir.

Paris İslâm Enstitüsü profesörlerinden Jacques  Risler, yeni trigonometrinin mucidinin ve trigonometrik bağıntıları  bugün kullanılan şekliyle formülleştirenin Battânî olduğunu, Batı  dünyasına trigonometriyi onun öğrettiğini büyük bir cesaretle ifade  etmiştir.

Prof. Philip K. Hitti ise, Batı’da matematik  bilginlerinin tanjant hakkında Battânî’den ancak beş asır sonra bilgi  sahibi olabildiğini söylemiştir.

M. Charles ise, Battânî’den söz ederken, onun sinüs  ve kosinüs tabirlerini ilk kullanan kişi olduğunu, bunları güneş saati  hesaplamasında geliştirdiğini, ona uzayan gölge adını verdiğini, buna da  modern geometride tanjant dendiğini belirtmiştir.

Görüldüğü gibi, bizim dünyamızın el-Battânî gibi  parlak insanları kendilerine bahşedilmiş zekâ ve kabiliyetleri,  insanlığın ortak mirası olan bilimin gelişmesi istikametinde  kullanmışlar ve bu sahada asırlarca eskimeyen keşif ve icatlara vesile  olmuşlardır. Köklerimizin ilim ve araştırmayla yoğrulduğu dikkate  alındığında, bu maziden ilham alan günümüz genç nesillerinin de yakın  bir gelecekte ilim dünyasına tekrar önemli katkılarda bulunacağına,  olimpiyatlarda gösterilen başarıların da bunun müjdecisi olduğuna  inanıyoruz.

Dipnotlar

1. Urfa bölgesi binlerce yıllık tarihinde pek  çok medeniyete ev sahipliği yapmış ve özellikle İslâmiyet’in bu bölgede  hâkim olmasından sonra, birçok bilim adamı ve filozofun yetiştiği,  dünyanın ilk üniversitesinin de kurulduğu bir coğrafyadır.

2. Zatü’l-halak (çemberli küre) iç içe geçmiş çeşitli halkalardan meydana gelen bir gözlem âletidir.

3. Kadran: Dörtte bir daire şeklinde olup gözlem  yapmak için kullanılmış olan en eski âletlerden biridir. Rasathanelerin  duvarına tespit edilerek kullanılan büyük şekli İslâm astronomları  tarafından l**** olarak adlandırılmıştır. Daha küçük boyutlardaki  taşınabilir şekline el-rub veya ruba tahtası adı verilmiştir.

Kaynaklar

- Bilim Tarihi, Colin A.Ronan,Tübitak Yayınları, Akademik Dizi-1, İst, 2003, Sayfa 231-235.

- TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt 6, Sayfa 9-10, Ferruh Müftüoğlu.

- Müslüman İlim Öncüleri, Heyet, Işık Yay, 2005, Sayfa 73.

- Tarih Boyunca Ünlü Astronomlar, Haz. Uğurcan Sağır, 2001, Sayfa 6-7, Öğrenci Tezleri, Linklerin Görülmesine İzin Verilmiyor Üye ol Veya Giriş Yap

- Yeni Rehber Ansiklopedisi, Cilt 3, Sayfa 373-374

- İslâm ve Dünya Medeniyetler Tarihi, Bilge Erdem Yay, Şevki Ebu Halil, 2005, Sayfa 442.
       

                                                                                                   __________________
Linkback: Battani
  • Gösterim 1,652 
  • Herşey Genel Paylaşım
  • 0 Yanıtlar


Linklerin Görülmesine İzin Verilmiyor Üye ol Veya Giriş Yap


Paylaş whatsappPaylaş facebookPaylaş linkedinPaylaş twitterPaylaş myspacePaylaş redditPaylaş diggPaylaş stumblePaylaş technoratiPaylaş delicious

İçerik sağlayıcı paylaşım sitesi olarak hizmet veren Replikacep.com sitemizde 5651 sayılı kanunun 8. maddesine ve T.C.Knın 125. maddesine göre tüm üyelerimiz yaptıkları paylaşımlardan kendileri sorumludur.Replikacep.com hakkında yapılacak tüm hukuksal şikayetleri İletişim sayfamızdan bize bildirdikten en geç 3 (üç) iş günü içerisinde ilgili kanunlar ve yönetmelikler çerçevesinde tarafımızca incelenerek gereken işlemler yapılacak ve site yöneticilerimiz tarafından bilgi verilecektir.
Footer menü
Hakkımızda
Bize Ulaşın
Biz Kimiz
Hizmetlerimiz